Prywatny sektor usług z zakresu zabezpieczenia społecznego

I. Stan prawny wynikający z reformy systemu

Od 1 stycznia 1999 roku wprowadzono w Polsce reformę systemu ubezpieczeń społecznych, która objęła przede wszystkim zmiany w zakresie uprawnień do emerytur.

Dokonano zmiany reguły wyliczania wysokości świadczenia ze zdefiniowanego świadczenia na zdefiniowaną składkę.

Przyjęto założenie, że na wysokość przyszłej emerytury powinny składać się świadczenia uzyskiwane z trzech segmentów tj. obowiązkowego państwowego (emerytura z Zakładu Ubezpieczeń Społecznych – I filar), obowiązkowego prywatnego (emerytura ze składek zbieranych w otwartych funduszach emerytalnych tj. OFE – II filar) oraz dobrowolnego ubezpieczenia w instytucjach finansowych prowadzących działalność ubezpieczeniową za zgodą organu nadzoru finansowego – III filar.

W ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych określono wysokość stóp procentowych składek. Stopa składki emerytalnej określona została na 19,52% podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe (przychodu uzyskiwanego przez ubezpieczonego z tytułów objętych obowiązkowym ubezpieczeniem jak przede wszystkim praca najemna na podstawie umowy o pracę, umowy zlecenia, prowadzenia poza rolniczej działalności gospodarczej na własny rachunek).

Płatnikami składki emerytalnej zostali pracodawcy, którzy połowę składki emerytalnej pokrywają z własnych środków, drugą połowę z płacy pracownika.

Składkę płatnicy składek odprowadzają w całości do instytucji państwowej tj. Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.

W ustawie określono także, że część składki na ubezpieczenie emerytalne pochodząca ze składki ubezpieczonego w wysokości 7,3% podstawy wymiaru odprowadzana jest do wybranego przez ubezpieczonego otwartego funduszu emerytalnego.

Ustawodawca nałożył obowiązek uczestniczenia w II filarze osobom urodzonym po 31 grudnia 1968 roku, natomiast osoby urodzone do tej daty (za wyjątkiem urodzonych do 31 grudnia 1948 roku, których reforma nie objęła), do II filaru mogły przystąpić dobrowolnie, składając akces do wybranego otwartego funduszu emerytalnego w terminie roku od wejście w życie ustawy. Złożenie oświadczenia o przystąpieniu do II filaru było ostateczne. Ubezpieczeni, którzy przystąpili do tej formy ubezpieczenia tracili także uprawnienia do wcześniejszego przechodzenia na emeryturę. Rozwiązanie to wynikało zapewne z tego, że pierwsze emerytury dla kobiet przechodzących na emeryturę w wieku 60 lat miały być wypłacane już od początku 2009 roku tj. po 10 latach oszczędzania. Osoby osiągające niskie przychody nie otrzymałyby po tak krótkim okresie oszczędzania emerytury z II filara w znaczącej wysokości.

Otwartymi funduszami emerytalnymi zarządzają, utworzone w formie spółek akcyjnych na warunkach określonych w ustawie, powszechne towarzystwa emerytalne. Zarządzanie funduszami, których celem jest gromadzenie środków pieniężnych, ich lokowanie z przeznaczeniem na wypłatę członkom funduszu po osiągnięciu przez nich wieku emerytalnego, jest odpłatne. Otwarty fundusz może pobierać opłaty wyłącznie w formie potrącenia określonej procentowo kwoty z wpłacanych składek, nie większej niż 3,5% (w pierwszych okresie działalności do 10%).

Otwarty fundusz może pokrywać bezpośrednio ze swoich aktywów także koszty zarządzania funduszem przez towarzystwo według stawki ustalonej w statucie, jednak nieprzekraczającej kwot obliczonych według skali określonej w ustawie. Przykładowo, przy aktywach przekraczających 45 mld zł miesięczna opłata nie może przekroczyć 15,5 mln zł.

Ustawa o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych enumeratywnie określiła kategorie lokat, w których aktywa funduszu mogą być lokowane. Z kilkunastu kategorii wymienionych w ustawie warto zwrócić uwagę na kilka z nich, a mianowicie:

• obligacje, bony i inne papiery wartościowe emitowane przez Skarb Państwa lub Narodowy Bank Polski, a także w pożyczkach i kredytach udzielanych tym podmiotom;

• obligacje i inne dłużne papiery wartościowe, opiewające na świadczenia pieniężne, gwarantowane lub poręczane przez Skarb Państwa albo Narodowy Bank Polski, a także depozyty, kredyty i pożyczki gwarantowane lub poręczane przez te podmioty;

• akcje spółek notowanych na regulowanym rynku giełdowym, a także notowanych na regulowanym rynku giełdowym prawach poboru, prawach do akcji oraz obligacjach zamiennych na akcje tych spółek;

• akcje spółek notowanych na regulowanym rynku pozagiełdowym lub zdematerializowanych

• papiery wartościowe emitowane przez spółki notowane na podstawowych giełdach rynków kapitałowych państw obcych będących członkami OECD lub innych państw obcych, z tym, że łączna wartość lokat nie może przekroczyć 5 % wartości aktywów otwartego funduszu emerytalnego.

II. Emerytury z I filaru

Do wejścia w życie reformy systemu ubezpieczeń społecznych zakłady pracy odprowadzały do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych składkę emerytalną łącznie od wszystkich zatrudnionych pracowników, jako odpis od funduszu płac. Pracownicy nie mieli własnego osobistego konta emerytalnego, na którym odnotowywana byłaby wysokość wniesionej składki.

W związku z tym wszystkim pracującym przed 1 stycznia 1999 roku naliczono wg określonego wzoru tzw. kapitał początkowy, czyli teoretyczną wartość składki jaką każdy ubezpieczony miał na swoim koncie, gdyby takie konto istniało. Do wyliczenia kapitału przyjmowano jako podstawę wysokość uzyskiwanych zarobków oraz długość stażu pracy.

Poczynając od 1 stycznia 1999 roku każdy pracujący ma indywidualne konta, na którym zapisywana jest rzeczywista kwota imiennie odprowadzanych składek emerytalnych. Zarówno kapitał początkowy jak i zbierana składka są corocznie waloryzowane.

Osoba, która przechodzić będzie na emeryturę otrzyma to świadczenie wyliczone z zapisanych na koncie składek (suma kapitału początkowego oraz zebranych składek), których wysokość podzielona zostanie przez wyrażoną w miesiącach przeciętną dalszą długość życia osoby w wieku w jakim na emeryturę przechodzi.

III. Emerytury z II filaru

Do chwili obecnej ustawowo nie określono jaka instytucja wypłacać będzie emerytury ze środków zbieranych w otwartych funduszach emerytalnych i na jakich zasadach . Pierwsze emerytury dożywotnie wypłacane będą od 2014 roku tj. gdy pierwsi uprawnieni ukończą 65 rok życia. Do tego czasu kobietom, które przeszły na emeryturę w wieku 60 lat do osiągnięcia 65 lat wypłacana jest kapitałowa emerytura okresowa.

Prawo do niej mają te kobiety, które j zgromadziły na  rachunku członka otwartego funduszu emerytalnego, od którego zostanie przyznana emerytura na nowych zasadach – jest równa lub wyższa od dwudziestokrotności kwoty dodatku pielęgnacyjnego (20 x 195,67 zł). W przypadku, gdy ubezpieczony nie ma na koncie środków przewyższającej tej kwoty, nie ma prawa do okresowej emerytury kapitałowej. Wypłacający emeryturę Zakład Ubezpieczeń Społecznych wyliczając emeryturę zwiększa zapisaną w pierwszym filarze składkę emerytalną o kwotę zebraną w OFE.

Jeżeli wysokość zebranego kapitału przekracza powyższą kwotę to dzielona jest ona, analogicznie jak w I filarze, przez wyrażoną w miesiącach przeciętną dalszą długość życia osoby w wieku w jakim na emeryturę przechodzi.

Jeżeli łączna kwota emerytury z I i II filaru nie przekracza ustawowej wysokości najniższej emerytury. Państwo gwarantuje osobom, które mają co najmniej 20 letni (kobieta) i 25 letni (mężczyzna) okres ubezpieczenia emeryturę w najniższej ustawowej wysokości.

IV. Emerytury z III filaru

Trzeci filar ubezpieczeń emerytalnych, w pełni dobrowolny pozostaje także jak filar II w gestii prywatnych instytucji ubezpieczeniowych. Nie ma no zatem charakteru ubezpieczenia społecznego; opiera się na umowach cywilno-prawnych zawieranych pomiędzy ubezpieczycielem a osobą ubezpieczającą się. Na rynku jest znaczna ilość produktów emerytalnych oferowanych przez ubezpieczycieli.

Omawiając trzeci filar warto zwrócić uwagę na trzy produkty, które zostały ściśle uregulowane przez państwo.

Najistotniejszym z nich jest Pracowniczy Program Emerytalny (PPE). Jest on formą zorganizowanego, grupowego oszczędzania na przyszłą emeryturę. tworzonego dobrowolnie przez pracodawcę, który chce zapewnić swoim pracownikom wyższą emeryturę. Składka podstawowa finansowana jest przez pracodawcę w wysokości ustalonej procentowo od wynagrodzenia pracownika, Nie może jednak przekraczać 7% wynagrodzenia pracownika. Składkę dodatkową finansuje pracownik, który ustala składkę kwotowo lub procentowo od swojego wynagrodzenia.. Składka podstawowa odprowadzana przez pracodawcę zwolniona jest z obciążenia składkami na ubezpieczenia społeczne. Ponadto wydatki na składkę podstawową w ramach pracowniczego programu emerytalnego stanowią koszty uzyskania przychodów. Powyższe rozwiązania stanowią ekonomiczne zachęty dla pracodawców do tworzenia PPE. Jednak ich ilość jest znikoma i w niewiele przekracza liczbę 1 tysiąca.

Kolejną formą oszczędzania uregulowaną ustawowo jest oszczędzanie na Indywidualnym Koncie Emerytalnym (IKE). Posiadacz konta IKE może wybrać konkretny sposób oszczędzania, począwszy od lokaty bankowej, poprzez ubezpieczenie kapitałowe, fundusze inwestycyjne, aż po samodzielne inwestowanie na giełdzie.

V. Usługi pielęgnacyjne

Mimo wieloletnich postulatów różnych środowisk, w tym związków zawodowych w Polce nie stworzono obowiązkowego ubezpieczenia opiekuńczego, które obejmowałoby starsze i niedołężne osoby. Wprowadzenie ubezpieczenia od nowego ryzyka wymagałoby wprowadzenia nowej składki ubezpieczeniowej, której wysokość z uwagi na powszechność obowiązku nie byłaby wysoka. Z uwagi na starzenie się społeczeństwa problem osób starszych, którymi nie ma się kto zająć i dla których nie ma miejsca w domach opieki, na pewno będzie narastał.

Aktualnie udział państwa w zabezpieczaniu potrzeb osób niedołężnych sprowadza się do wypłaty dodatku opiekuńczego finansowanego z funduszu rentowego stanowiącego wyodrębnioną część Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (ok. 196 zł). Przysługuje on z urzędu świadczeniobiorcom, którzy ukończyli 75 roku życia oraz rencistom mającym orzeczenie o całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji.

Wymienionym niżej osobom, które nie pobierają świadczenia z ubezpieczenia społecznego przysługuje zasiłek pielęgnacyjny wypłacany na podstawie ustawy o pomocy społecznej. Są to:

• niepełnosprawne dzieci (do 16 roku życia);

• osoby niepełnosprawne, które ukończyły 16 lat i mają orzeczoną niepełnosprawność w stopniu znacznym;

• osoby niepełnosprawne, które ukończyły 16 lat i mają orzeczoną niepełnosprawność w stopniu umiarkowanym, pod warunkiem że niepełnosprawność (bez względu na jej stopień) powstała w wieku do ukończenia 21 roku życia;

• osoby, które ukończyły 75 lat życia.

Zasiłek i dodatek pielęgnacyjny przyznawany jest w celu częściowego pokrycia wydatków związanych z koniecznością zapewnienia osobie niepełnosprawnej opieki i pomocy innej osoby w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji.

Na samorządzie gminnym spoczywa obowiązek opłacania składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe za osobę, która zrezygnuje z zatrudnienia w związku z koniecznością sprawowania bezpośredniej, osobistej opieki nad długotrwale lub ciężko chorym członkiem rodziny oraz wspólnie niezamieszkującymi matką, ojcem lub rodzeństwem.

Samorząd terytorialny odpowiada za organizowanie i świadczenie usług opiekuńczych, w tym specjalistycznych w miejscu zamieszkania, z wyłączeniem specjalistycznych usług opiekuńczych dla osób z zaburzeniami psychicznymi. Do jego kompetencji należy także prowadzenie i zapewnienie miejsc w domach pomocy społecznej i ośrodkach wsparcia o zasięgu gminnym oraz kierowanie do nich osób wymagających opieki.

W praktyce ilość miejsc w domach pomocy społecznej jest niewystarczająca. W niektórych regionach kraju czas oczekiwania na miejsce wynosi kilka lat. W tej sytuacji powstaje duża ilość prywatnych domów opieki. Odpłatność za pobyt w takim domu wynosi powyżej średniej wysokości emerytury. Zgodnie z ustawą rejestr prywatnych domów opieki prowadzi wojewoda. Do rejestru wpisywane są wszystkie podmioty, które spełniają określone w przepisach warunki. Wojewoda powinien także sprawować kontrolę nad prawidłowością realizacji zadań przez podmioty prowadzące działalność opiekuńczą. Nie jest ona skuteczna, czego dowodem są nagłaśniane cyklicznie przez środki masowego przekazu przykłady złych warunków w jakich żyją podopieczni lub niehumanitarnego ich traktowania. Zdarzają się nawet przypadki prowadzenia jednostki opiekuńczej bez posiadania uprawnień. Prowadzenia domu pomocy społecznej często dla prywatnego właściciela jest metodą na szybkie wzbogacenia się.

VI. Usługi zdrowotne

Z przeprowadzanych badań opinii publicznej wynika, że prawie 50% społeczeństwa jest niezadowolona z usług placówek publicznej służby zdrowia. Krytykowane jest przede wszystkim długie oczekiwanie na wizytę u specjalisty oraz na specjalistyczne badania. Stąd coraz więcej osób, których na to stać korzysta z prywatnej praktyki lekarskiej. Specjaliści od rynku usług medycznych uważają, że nadal mało popularne są ubezpieczenia zdrowotne wykupywane w prywatnych firmach ubezpieczeniowych. Stan ten upatrują w braku przepisów regulujących funkcjonowanie dodatkowych ubezpieczeń zdrowotnych. Nie doceniają natomiast faktu, że społeczeństwo, które łoży niemałe środki na ubezpieczenie zdrowotne w ramach Narodowego Funduszu Zdrowia oczekuje przede wszystkim poprawy jakości usług udzielanych przez publiczną służbę zdrowia widząc na co dzień jej organizacyjne niedomagania i praktyczne działanie daleko pozostające za ideą, które przyświecała reformie ubezpieczeń zdrowotnych.

Obecnie prywatne ubezpieczenie zdrowotne skierowane jest zarówno do klientów indywidualnych jak też grupowych. Klient może zdecydować się na nabycie polisy, bądź abonamentu medycznego.

Polisa jest to indywidualne ubezpieczenie zdrowotne, które uprawnia do darmowych świadczeń medycznych w prywatnych przychodniach bądź klinikach. Najczęściej są to takie usługi jak: darmowe badania, zabiegi oraz wizyty u lekarzy specjalistów. Zakres świadczonych usług w polisie zdrowotnej uzależniony jest od wysokości opłacanej składki. Za tą kwotę kilkudziesięciu złotych miesięcznie ubezpieczony korzysta z podstawowej opieki u lekarza internisty, specjalistów oraz podstawowych badań laboratoryjnych. Zakres świadczeń uzależniony jest oczywiście od wartości zakupionej polisy. W praktyce częściej od ubezpieczenia indywidualnego występuje dodatkowe grupowe ubezpieczenie zdrowotne, które coraz częściej spełnia rolę dodatkowego świadczenia w pakiecie socjalnym oferowanego pracownikom przez pracodawców.

VII. Problemy wynikające z działania prywatnego sektora usług z zakresu zabezpieczenia społecznego

Prywatny sektor w zakresie zabezpieczenia społecznego może pojawiać się w sytuacjach, gdy:

• państwo nie jest w stanie własnymi środkami zabezpieczyć potrzeb społeczeństwa stając się w wielu przypadkach przymusową alternatywą dla potrzebujących;

• kieruje swoje produkty pod adresem określonych grup społecznych oferując im wyższy standard za odpowiednią opłatą stając się konkurencją dla instytucji publicznych;

• państwo oddaje część swoich uprawnień i obowiązków zdejmując odpowiedzialność za jakość niektórych usług i wspierając w wielu wypadkach sektor prywatny;

• państwo zmusza obywateli do korzystania z sektora prywatnego.

Rozpatrując powyższe sytuacje z punktu widzenia klasy pracujących najniebezpieczniejsza jest taka polityka rządu, kiedy obywatel nie możliwości wyboru.

Z tego punktu widzenia uwagę należy poświęcić przede wszystkim obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego w II filarze, czyli otwartych funduszach emerytalnych.

Z następujących problemów tj.

• koszty utrzymania dwóch systemów, starego sprzed reformy i nowego – refundacja składek;

• fundusze źródłem narastającego długu publicznego – zmiana wysokości stopy składki emerytalnej;

• fundusze a polityka rodzinna i poziom życia społeczeństwa;

• lokowanie aktywów w papiery zagraniczne a istota powołania funduszy;

• lokowanie aktywów w papiery zależne od akcjonariuszy towarzystw emerytalnych;

• wysokość emerytur z II filaru – zależność od wartości akcji i obligacji oraz daty wyjścia z systemu;

• gwarancje wysokości świadczeń;

• wpływ ubezpieczonych na działalność funduszy i kierunki lokowania środków;

• obowiązek czy dobrowolność członkostwa w OFE;

• zyski akcjonariuszy i kierownictwa PTE

• sens dalszego funkcjonowania OFE,

wynikają wnioski stanowiące ocenę systemu i związkowe postulaty zmian. Problemy i wynikające z nich wnioski zostaną omówione w trakcie panelu.